Dominikar Errepublikan lehen emakume kazetaria eta historia eta artearen ikertzaile handia izan zen María Ugarte espainiarrari eta Cándido Bidó dominikarrari egindako Omenaldia 2011ko martxoan argitaratu zen Dominikar Errepublikako Listín Diario egunkarian, nire lagun Luis Beiro kazetari eta poetaren bitartez. Margolari bikaina zen, eta borrokalari izugarria bere lurraldeko jendeari aukerak emateko.
Bertsio digitalera, gaztelaniaz bakarrik eskuragarri, hemen klik eginez:
https://listindiario.com/ventana/2011/03/10/180399/homenaje-a-las-bellezas.html
Omenaldia edertasunei
Nik bezala Maitasunaren Uharte gurdua sakonki eta sentimenduz maite duen batentzat; paisaietan eta jendeetan paradisua dagoen leku horrentzat; Dominikar Errepublikak eta Haitik partekatzen duten Uharte bedeinkatu horrentzat… Nik bezala maite dudan batentzat, egunen buruan Lur horretatik bi izaki hain berezi joan direla jakitea kolpe izoztua da, gutxienez.
Miguel Hernández, agian Munduko Herriaren Poetarik Onena izan denak zioen bezala, askoz duinagoa eta leku bakarti eta tristeagoan hil zena: tuberkulosiak jota hil zen Espainiako espetxe batean, diktadura frankista zitalaren hasieran… Miguel Hernandezek zioen bezala: “Esku kolpe gogor batek, kolpe izoztu batek,/aizkorakada ikusezin eta hiltzaile batek,/bultzada bortitz batek bota zaitu“.
Bultzada bortitz batek bota zaituzte, zuek biok, zu, Maria Ugarte, eta zu, Candido Bido. Bi izaki, zeozer amankomunean bazenuten, zuen zentzu eta Munduarekiko maitasun zintzoaren gainetik, Mundua letra larriz eta mugarik gabe… zerbait amankomunean bazenuten, zuen Edertasunaren Bilaketa Betierekoa zen. Horregatik nahi izan dut zuek bioi eta mundu honetara ekarri zintuzteten Izakiei eta mundu honetan utzi zenituzten Izakiei egindako omenaldi apal honi “Edertasunen Omenaldia” deitzea, izan ere, ezin ederragoak izan zineten bi izaki izan zineten, Barrutik eta Kanpotik ederrak… eta hori da balio duen edertasun mota, aztarna sakona uzten duena, gerorako eta betierekotasunerako markatzen duena.
Esaten dute betikotasunean denok elkartuko garela berriro. Jakin dezazuen, bada, gaurtik aurrera poz eta poz itzelerako beste arrazoi bat dudala, betierekotasunean sartzen naizen egunean egun horretan bi izaki zoragarri izango direla jakiteagatik, eta horiek gurtzen, errespetatzen eta adoratzen ditudala, eta haiekin berriro topo egingo dudala.
Esan dezakete Candidok pintatzen zuela eta Mariak idazten zuela eta ez zutela ezer komunean. Dimesak eta direteak. Biak izan dira Izaki Itzelak Zuzenbide Propioagatik… eta oso jende gutxik harrotu dezake giza maila hain hautatuan sartzeaz.
Candida, utzidazu Mariari loak esaten eta gero zuregana noa.
María, María Ugarte andrea, emakume euskalduna… Nondik hasi? Maria emakumea izan zen, da eta izango da, biak jaiotzen ikusi gintuen aberri txikian esaten dugun bezala, Espainia, “arma-emakume bat hartzen”. Emakume bat, sexu ahula, genero femeninoa, zapaldu duten moldeak apurtzen joan dena, patriarkatu beldurgarriak bere arrastoa jarri zuenetik planeta eder honetan. Mariak Madrilgo Unibertsitatean ikasi zuen gerra zibilaren aurreko urteetan, artean “ehiza maskulinoaren barruti pribatua” zenean. Maria abentura hutsa izan zen bizitzan eta bizitza abenturan. Mendebalderantz ontziratu zen errusiar batekin ezkonduta, eta irla honetan, uharte bedeinkatu honetan, moldeak hausten jarraitu zuen. Herrialde honetako lehen emakume kazetaria izan zen. Eta hasieran “gertaerak” betetzera bakarrik bidaltzen zuten, eta ez zen izan inork ezer oparitu ziolako, baizik eta bere iraunkortasunagatik, bere ahaleginagatik eta bere merituagatik, denborarekin eskalatzea eta eskalatzea lortu baitzuen, harik eta Dominikar Errepublikan historia, arkitektura eta jendea babestu eta ohoratzeko gehien eta ondoen egin duen emakume espainiarra izatera iritsi arte, azken finean, herrialde horretako Kultura Ohoratzeagatik.
Berak, bere apaltasun handi eta ohoretsuarekin, “paleografia zekien” eta ahalegin ikusezineko ordu ordaingabeak eman zituen artxiboaren testuak “itzultzen”, zeina irakurtezina baitzen berak zuen prestakuntza ez genuen guztientzat.
Eta urteekin eta denborarekin – eta bere bigarren ezkontzarekin eta edozein helbururi zegozkion zoriekin – kazetaritza utzi eta bere luma bikaina ikertzen eta Dominikar Errepublikako Artearen (berriz ere letra larriz idatzitako Artea) zerbitzura jartzen hasi zen… eta Dominikar Emakumeek egindako Artearen mimo eta samurtasun bereziarekin. Maria hasieratik bukaerara joan zen, bere buruari egindako emakume bat, emakumearen alde eta emakumearentzat borrokan. Eta zein aste hobea ohoratzeko “Emakume Langilearen Nazioarteko Eguna” ospatzen dugun honetan baino. Eta 97 urte bete berritan eta “botak jantzita” hil zen emakumea langile nekaezina eta argia izan zen azken egunera arte.
Azkenik, bere apaltasunean hain ezaguna ez den alderdi bat nabarmendu nahi dut. Oro har, garai kolonialeko bere ezagutzak eta erreskatera ekarri zuena goraipatzen diote. Ados, ados nago eta goian esan dut. Baina, agian, jende gutxik jakingo du Maria Ugarte izan zen eta den emakume handi honek Uharte horretan dagoen taina literaturari buruzko bilduma pribaturik onenetakoa zuela, eta ez bakarrik zeukan, baizik eta bihotzez zabaltzen zigun jatorrizko iturrietatik elikatu nahi genuen guztioi. Eta garrantzitsua da ez ahaztea Maria izan zela Taina Kulturaren beste Erraldoi bat, Juan Jose Arrom irakasle hispano-kubatarra, bizitzan gehien babestu zuen pertsonetako bat, Espainiako Uharteak, nire uste apalean, inoiz eman duen libururik baliotsuenak gizateriarentzat erreskatatu zuen gizon fantastiko eta apala, Ramon Panek taíno munduko mirariak lehen eskutik jasotzen zituen opuskulu hura (“Indioen Zaharkinei buruz”). Arrom duela bost urte hil zen, 95 urte zituela. Betikotasuna berriz elkartzeko beste poz bat.
Eta Maria Emakume Borrokalariaren prototipoa izan bazen, Candido Gizon Borrokalariaren prototipoa izan zen.
Nondik hasi, Candide, Candido Bido? Nondik? Uste dut zurekin egin dezakezun gauzarik onena, errespetu erreberentzia sentitua egin ondoren, munduari esatea Munduko Herriko Pintorerik Onena izan zarela.
Dominikar Errepublikan eman nituen lau urteetan (2003-2007), Espainiako Enbaxadako Kultura eta Lankidetza sailburu gisa lanean, “arteaz ulertuta” asko entzun nuen zure obrari buruzko “astakeriak” esaten, baietz sinpleegi, baietz paleta ez oso askotarikoa, baietz, baietz, baietz. Dimesak eta direteak.
Ziur horiek guztiak “ni baino ulertuagoak” direla. Ez dut zalantzarik. Baina entzun nahi didanari ozen esango diot inork ez bezala jakin duzula dominikar izpiritua mihise batean islatzen. Zergatik? Izan ere, zure obra guztiek hiru ezaugarri dituzte, oinezko dominikar guztiek dituztenak eta hain gizaki handiak egiten dituztenak. Zure koadroek – eta zure jendeak – Poza, Sinpletasuna eta Harmonia dituzte. Zure paleta mugatua dela, zuk zeure buruari ezarri zenion ezaugarri bereizgarri, perfektu bat bezala, Xalotasun hori zure “marka” izan zen. Zure arrazoiak egunerokoak direla, ezin hobeak, zure lurraldeko Poztasun Harmoniatsua islatzen dutela, jaio zinen herrialde hori, dena eman zenuena, eta mirariak egunerokoan egunero gertatzen direna… eta egunerokotasunaren balioa goraipatze horretan da zure jendea zuzenbidez maistra.
Eta hori ozen esan behar da, ez zugatik, bai baitakit hain apal izanda ere handia izango litzaizukeela, baizik eta zure seme-alaba eta emazteengatik diot, herentzia handi bat kendu zenielako zure heriotzaren ondoren, zure herriko hainbeste jende xumeri hainbeste, hainbeste, hainbeste, hainbeste, hainbeste bizitza emateko bakarrik, zeinentzat zuk pasatakoak baino etorkizun hobea eta gogorragoa nahi baitzenuen. Zure Bonao Museoa eraikitzen ikusi zaitudanez, lehen harritik errealitate zen arte, esan diezaioket Munduari zure aberastasun pertsonalarekin egin duzula nik mundu honetan inori egiten ikusi ez niona. Desjabetuenei lanbideak irakatsiko zizkien zentro bat sortu nahi zenuen, bizimodua duintasunez atera zezaten. Kapela kentzen dut. Bada, zure ametsa lortu zenuen… eta hain gizadiaz blaitutako ametsa, gizadiarekiko maitasuna eta fede ona, non, horregatik bakarrik bada ere, gizaki aparta bihurtzen zaituzten.
Horregatik guztiagatik berresten dut Munduko Herriko Pintorerik Onena zinela eta zarela… Eta mundu honek zu bezalako jende gehiago izango balu, besteren interesaren alde lan egiteko gai, bihotzez altruista izateko gai, bere onena emateko gai, ez bakarrik bere artean, baizik eta bere bizitzan eta zuk, Candida, guztioi eman zenigun bizi-adibide arranditsu horrekin, zu bezalako jende gehiago balego, bizi garen planeta eder hau, hain izango litzateke desberdina! Nahiago nuke materialismoak giza arima garaitzen ez badu, eta zure ereduak giza bihotz askotan, askotan, altruismoa ematen badu.
Eta duela gutxi, zure heriotzaren berri izan nuenean, Candidek, Dominikana utzi nuenetik bizi naizen Londresko nire etxe honetan, penatuta komentatu nion nire alaba ederrari, 13 urteko neska eder bat, bere Izakian Uharte horretako bakea daramana. Eta berak esan zidan: “Candido Bidóren misioak, behartsuek diru askorik gastatu gabe bizitza bat egin dezaketela ikusteak, osatu du eta horregatik joan da”.
Partiden arrazoiak edozein direla ere, jakin ezazue itsasoz haraindi miretsi, errespetatu eta maite zaituztela. Eta hasieran parafraseatu nuen eta “Elegía” deitzen den Miguel Hernandezen poema haren azken bertsoekin agurtzen zaituztet: “Arrosen arima hegodunei/esne-gainezko almendroari/gauza askori buruz hitz egin behar dugula,/arimako lagunak, lagunak.”
